Տնային առաջադրանքներ

1. Օդում ռադիոալիքի երկարությունը 10 մ է, իսկ տարածման արագությունը մոտ 300000 կմ/վ: Որքա՞ն է ալիքի հաճախությունը:

λ= 10մ

V= 300000կմ/վ

λ= V⋅T

T= 10/300000000= 3,33×10-8վ

2. Որք՞ան է վակումում տարածվող 11 մ երկարությամբ էլեկտրամագնիսական ալիքի տատանումների պարբերությունը:

λ= 11մ

c= 3×108մ/վ

λ= c⋅T

T= 11/(3×108)= 3,67× 10-8վ

3. Ինքնաթիռում տեղադրված ռադիոկայանը արձակում է 25 սմ երկարության ռադիոալիքներ: Որոշեք այդ ռադիոալիքի հաճախությունը:

λ= 25սմ= 0,25մ

c= 3×108մ/վ

λ= c⋅T

T= 0,25/(3×108)= 8,33× 10-10վ

4. Որքա՞ն է տվյալ միջավայրում 20 մ երկարությամբ էլեկտրամագնիսական ալիքի տարածման արագությունը, եթե աղբյուրի տատանման պարբերությունը 8⋅10−6 վ

λ= 20մ

T= 8×10-6

λ= V⋅T

V= λ/T= 20/(8×10-6)= 2,5×106)մ/վ

Առաջադրանքներ

1. Լուսային ճառագայթի անկման անկյունը 48° է, իսկ բեկման անկյունը՝ 33°: Որոշեք լույսի տարածման արագությունը երկրորդ միջավայրում, եթե առաջին միջավայրում այն 3⋅108մ/վ է: Հաշվի առեք, որ sin ֆունկցիայի աղյուսակային արժեքները այդ անկյունների դեպքում համապատասխանաբար հավասար են՝ sin48°= 0.743 և sin33°= 0.545: Պատասխանը գրեք հարյուրերորդականի ճշտությամբ: 

sinα/sinβ=V1/V2

V2=sinβ×V1/sinα=0,545×3×108/0,743=2,2×108

2. Ի՞նչ ճանապարհ կանցնի լուսային ճառագայթը 3 · 10−8 վայրկյանում` մի հեղուկում, որի բեկման ցուցիչը 1.4 է: Լույսի արագությունը վակումում հավասար է 3⋅108 մ/վ: Պատասխանը գրել տասնորդական թվի ճշտությամբ: 

n=c/V

V=c/n=3×108/1,4=2,14×108մ/վ

S=t×V=3×10-8×2,14×108=6,42մ

3. Որոշեք ալմաստի մեջ լուսային ճառագայթի տարածման արագությունը, եթե ալմաստի բեկման ցուցիչը 2.42 է, իսկ վակումում լույսի տարածման արագությունը՝ c=3⋅108 մ/վ: Պատասխանը գրեք հարյուրերորդականի ճշտությամբ: 

V=c/n=3×108/2,42=1,24×108մ/վ

9-ՐԴ ԴԱՍԱՐԱՆ 01․02-05․02 2021Թ․ՀԱՍՏԱՏՈՒՆ ՄԱԳՆԻՍՆԵՐ։ՀՈՍԱՆՔԻ ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ԴԱՇՏԸ

Թեմատիկ հարցեր և խնդիրներ՝

1. Ի՞նչ է նշանակում «մագնիս» բառը:

Մագնիս նշանակում է «Մագնեսիայից բերված քար»:

2. Ո՞րն է բնական մագնիսը:

Մեր թվարկությունից մոտ երեք հազար տարի առաջ մարդիկ գիտեին, որ որոշ քարեր, օրինակ մագնիսական երկաթաքարերը ունակ են ձգելու տարբեր առարկաներ ։ Քանի որ այդպիսի քարերը հայտնաբերվել են Փոքր Ասիայում ՝ Մագնեզիա քաղաքում, ուստի դրանք ստացան բնական մագնիս անվանումը։

3. Ինչպե՞ս են ստանում արհեստական մագնիսներ:

Արհեստական մագնիսներ ներկայումս ստանում են երկաթի, նիկելի և կոբալտի համաձուլվածքից:

4. Ի՞նչն են անվանում մագնիսական բևեռներ:

Մագնիսի այն տեղամասերը, որտեղ մագնիսական ազդեցությունն առավելագույնն է, կոչվում են մագնիսի բևեռներ:

5. Ինչպե՞ս են փոխազդում մագնիսների բևեռները:

 Տարանուն բևեռները իրար ձգում են, իսկ նույնանուն բևեռները վանում:

6. Ինչպե՞ս կարելի է մագնիսական սլաքի օգնությամբ որոշել մագնիսացած պողպատե ձողի բևեռները:

Եթե մագնիսացած պողպատե ձողին մոտեցնենք մագնիսական սլաքը, ապա սլաքի հյուսիսային բևեռը կձգվի դեպի ձողի հարավաին բևեռը և կվանվի ձողի հյուսիսային բևեռի կողմից։ Այդպես մենք կորոշենք ձողի բևեռները։

7. Ինչի՞ ազդեցությամբ է կողմնացույցի սլաքը ուղղորդվում որոշակի ուղղությամբ: Ո՞ր կողմն է այն ցույց տալիս:

Կողմնացույցի աշխատանքը պայմանավորված է նրանով, որ Երկիրը նույնպես մագնիս է՝ իր մագնիսական բևեռներով և մագնիսական դաշտով։ Կողմնացույցի սլաքի հյուսիսային բևեռը ձգվում է Երկրի մագնիսական հարավային բևեռի կողմից՝ որպես տարանուն բևեռներ և ուղղվում դեպի այն։ Նույն պատճառով կողմնացույցի սլաքի հարավային բևեռը ուղղվում է Երկրի մագնիսական հյուսիսային բևեռի կողմը։ Ցույց է տալիս դեպի հյուսիս ուղղությունը:

8. Որտե՞ղ են կիրառվում մագնիսները:

Մագնիսների օգտագործման բնագավառը բավականին լայն է։ Մագնիսներ կան մանկական խաղալիքներում, հեռախոսներում, բարձրախոսներում։ Դրանք կիրառվում են տեխնիկայի շատ բնագավառներում, բժշկության մեջ, կենցաղում։

9. Ինչու՞ է բնության մեջ գոյություն ունեցող մագնիսական երկաթաքարը մագնիսացած լինում: Ի՞նչն է նրան մագնիսացրել:

Քարը օժտվում է մագնիսական հատկություններով մագնիսական դաշտի շնորհիվ։

10. Ի՞նչն են անվանում մագնիսական դաշտ:

Մագնիսական դաշտը էլեկտրական հոսանքի և մագնիսական նյութերի մագնիսական ազդեցության մաթեմատիկական նկարագրությունն է։

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ 21․12-25․12 2020Թ 9-ՐԴ ԴԱՍԱՐԱՆ

1․ էլեկտրական հոսանքի հետ աշխատելու անվտանգության կանոնները։

• չի՛ կարելի վերանորոգել էլեկտրական սարքերը առանց հոսանքի աղբյուրից անջատելու
• չի՛ կարելի մերկ ձեռքերով դիպչել հոսանքի կտրված կամ բաց լարերի
• հատկապես զգույշ պետք է լինել կենցաղային սարքերից օգտվելիս․ փչացած սարքերը կարող են վտանգավոր լինել կյանքի համար
• չի՛ կարելի մոտենալ կտրված, գետնին ընկած հաղորդալարին
• թաց ձեռքերով չի՛ կարելի դիպչել էլեկտրական սարքերին
• չի՛ կարելի էլեկտրական լարերը մեխով ամրացնել

2․Էլեկտրական հոսանքի ազդեցությունը մարդու վրա։

Մարդու մարմինը հաղորդիչ է: Էլեկտրական հոսանք անցնելով մարմնի միջով կարող է վնասել կարևոր օրգանները, իսկ երբեմն անգամ հանգեցնել մարդու մահվան:

3․Կայծակ և շանթարգել

Կայծակ

Երբ երկու լիցքավորված մարմիններ բավականաչափ մոտեցնում են իրար, դրանց միջև առաջանում է կայծ և լսվում է ճայթյուն: Այս երևույթն անվանում են էլեկտրական պարպում: Կայծակը էլեկտրական պարպում է, որը տեղի է ունենում մթնոլորտում և ուղեկցվում է որոտով:

Շանթարգել

Շենքերը կայծակի հարվածից պաշտպանում են հատուկ սարքերի՝ շանթարգելների օգնությամբ: Շանթարգելը մետաղյա ձող է, որն ամրացվում է շինության պատի երկայնքով։ Ձողի վերին սրածայր մասը  պաշտպանվող շենքից բարձր է՝ ստորին մասը հողակցված։

4․Շիկացման լամպ

Շիկացման լամպը էլեկտրական լույսի աղբյուր է՝ դժվարահալ մետաղից թելիկի կամ պարույրի ձևով պատրաստված ճառագայթիչով:

5․ Փորձարարական առաջադրանք՝

Ուսումնասիրեք ձեր տանը գտնվող էլեկտրաէնեգիայի հաշվիչը։ Պարզեք, թե ինչպես են գրանցում դրա ցուցմունքները։ Դրա օգնությամբ չափեք օրվա ընթացքում ծախսած էլեկտրաէներգիան։ Հաջորդ օրվա ընթացքում փորձեք տնտեսել էներգիան․ լույսը վառ մի թողեք, եթե դրա անհրաժեշտությունը չկա, անջատեք այն էլեկտրասարքերը, որոնք տվյալ պահին չեք գործածում, հերթականությամբ ամեն ինչ մի նայեք հեռուստացույցով։ Դրանից հետո հաշվիչի միջոցով որոշեք , թե ինչքան էլեկտրաէներգիա է հաջողվել ձեզ տնտեսել։ Հաշվեք այդ էլեկտրաէներգիայի արժողությունը։ Նման տնտեսման դեպքում ինչքա՞ն դրամ կարող եք խնայել մեկ ամսվա ընթացքում։

Բառագիտություն

d094d0bed0bad183d0bcd0b5d0bdd1821Скачать

Ինքնաստուգում

ԻնքնաստուգումСкачать

Դաս 6

Վիրուս

Վիրուս բառը լատիներենից  թարկմանաբար նշանակում է թույն։ Վիրուսը ոչ բջջային կառուցվածք ունեցող հարուցիչ է, որը բազմանում է միայն կենդանի բջիջների ներսում։ Վիրուսները վարակում են կյանքի բոլոր բջջային ձևերը՝ կենդանիներից ու բույսերից մինչև բակտերիաներ և արքեաներ։ Ընդհանրապես հայտնաբերվել և մանրամասն նկարագրվել են շուրջ 5000 տեսակի տարբեր վիրուսներ, չնայած այն բանին, որ հայտնի են վիրուսների միլիոնավոր ձևեր։

Վիրուսիների կառուցվածքը

Վիրուսներն ունեն ձևերի և չափերի հսկայական բազմազանություն։ Որպես կանոն, վիրուսներն ավելի փոքր են, քան բակտերիաները։ Վիրուսների մեծ մասը 15–300 նանոմետր է սահմաններում։ Հասուն վիրուսային մասնիկը՝ վիրիոնը, կազմված է սպիտակուցային պաշտպանիչ թաղանթով՝ կապսիդով պատված նուկլեինաթթվից։ Կապսիդը, իր հերթին, կառուցվում է միանման սպիտակուցային ենթամիավորներից՝ կապսոմերներից։ Վիրուսները կարող են ունենալ նաև լիպիդային պատյան, որը ձևավորվում է տիրոջ բջջաթաղանթից։ Լիպիդային պատյանը ծածկում է կապսիդը և հաճախ անվանվանվում է նաև «սուպերկապսիդ»։ Կապսիդի սպիտակուցները գաղտնագրվում են վիրուսային գենոմի միջոցով և նրանց ձևը ընկած է վիրուսների ձևաբանական դասակարգման հիմքում։ Առավել բարդ կառուցվածք ունեցող վիրուսները կարող են գաղտնագրել նաև հատուկ սպիտակուցներ, որոնք օգնում են կապսիդի հավաքմանը։ Սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների համակարգերը հայտնի են նուկլեոպրոտեիններ անվամբ. նմանապես՝ կապսիդի և նուկլեինաթթովի համալիրն անվանվում է նուկլեոկապսիդ։ Կապսիդի և վիրիոնի ձևը կարելի է ուսումնասիրել սկանավորող ատոմաուժային մանրադիտակի միջոցով:

Էբոլա վիրուսային հիվանդութուն (ԷՎՀ)

Էբոլա վիրուսային հիվանդութունը մարդկանց և այլ պրիմատների վիրուսային հեմոռագիկ տենդ է, որը առաջացել է էբոլավիրուսներով։ 

Ախտանշաններ

Ախտանշանները հիմնականում սկսվում են վիրուսով վարակվելուց հետո 2 օրից 3 շաբաթվա ընթացքում, դրանք են՝ տենդ, կոկորդի ցավ, մկանային ցավեր և գլխացավեր։ Վերջիններիս հաջորդում են փսխումները, փորլուծությունը, ցանը, որոնք ուղեկցվում են լյարդի և երիկամների ֆունկցիոնալության նվազման հետ։ Այդ ժամանակ որոշ մարդկանց մոտ սկսվում է միաժամանակ ներքին և արտաքին արյունահոսություն։ Հիվանդությունն ունի մահացության բարձր ռիսկ՝ միջինում՝ 50%, վարակվածների 25-90% մահանում են։ Այն հաճախ տեղի է ունենում մեծ քանակությամբ հեղուկի կորստի հետևանքով առաջացած արյան ճնշման նվազման պատճառով և հիմնականում հայտնաբերվում է ախտանշանների ի հայտ գալուց 6-16 օր հետո։

Տարածման աղբյուրներ

Վիրուսը տարածվում է օրգանիզմի հեղուկների հետ անմիջական շփման միջոցով, այդպիսին է վարակված մարդկանց կամ կենդանիների արյունը։ Տարածումը նաև կարող է տեղի ունենալ վերջին ժամանակներում օրգանիզմի կենսաբանական հեղուկներով աղտոտված իրերի հետ շփումից։ Պրիմատների, այդ թվում մարդկանց, շրջանում հիվանդության փոխանցումը օդով չի արձանագրվել ոչ բնական, ոչ լաբորատոր պայմաններում։

Բուժման մեթոդներ

2015 թվականի հուլիսի տվյալներով ոչ մի դեղամիջոց չի հաստատվել որպես անվտանգ և արյունավետ Էբոլայի բուժման համար։ Էբոլա վիրուսի Արևմտյան Աֆրիկայի բռնկման սկզբում՝ 2013 թվականին, գոյություն ունեին նվազագույնը 9 տարբեր բուժման տարբերակներ։ 2014 թվականի վերջին և 2015 թվականի սկզբին անցկացվել են մի քանի փորձարկումներ, բայց որոշները չեն շարունակվել՝ ոչ բավարար արդյունավետության կամ ուսուցանվող մարդկանց բացակայության պատճառով։

Թեմա 8. Մեծ Հայքի թագավորությունն Արտավազդ 2-րդի օրոք

Արտավազդ Բ

Արտավազդ 2-րդը կառավարել է մ.թ.ա. 55-մ.թ.ա. 34 թվականներին։ Հաջորդել է հորը՝ Տիգրան Մեծին։ Ժառանգել է կայացած պետություն, զարգացած ենթակառուցվածքներ և մարտունակ բանակ։ Մ.թ.ա. 54 թվականին Արտավազդը դաշինք է կնքում Հռոմի եռապետ Մարկոս Կրասսոսի հետ։ Սակայն Մեծ Հայքի արտաքին պաշտպանության հանգամանքներով պայմանավորված, հայոց արքան հրաժարվում է տեղի տալ Կրասոսի հավակնություններին։ Արդյունքում կնքվում է հայ-պարթևական դաշինքը։ Մ.թ.ա. 53 թվականին հայ-պարթևական բանակը՝ Սուրեն զորավարի գլխավորությամբ հաղթում է Հայոց Միջագետք ներխուժած հռոմեական լեգեոններին։ Սպանվում է նաև Կրասոսը, որի գլուխը բերվում է Արտաշատ։ Արտավազդ Բ-ի արտաքին ճկուն քաղաքականության շնորհիվ Մեծ Հայքը հաջորդ տասնամյակում ևս Պարթևստանի հետ դաշնակցային հարաբերությունների պայմաններում կարողանում է պահպանել հայրենիքի անկախությունն ու տարածաշրջանում իր ազդեցիկ դիրքը։

Մ.թ.ա. 37 թվականին Ատրպատականի թագավոր Արտավազդը ու պարթևաց նոր արքա Հրահատ Դ-ն կնքում են հակահայկական դաշինքի, որի արդյունքում հայ-պարթևական հարաբերությունները դառնում են թշնամական։ Արտավազդ Բ-ն սկսում է հաշտության եզրեր փնտրել Հռոմի հետ՝ օժանդակելով Ատրպատական ներխուժած Հռոմի նոր եռապետ Մարկոս Անտոնիոսի լեգեոններին։ Փրաասպայի ճակատամարտում պարտություն կրելուց հետո, Սենատում արդարանալու համար Անտոնիոսն արշավանքի ձախողման մեջ մեղադրում է հայոց արքային։ Վրեժխնդիր լինելու նպատակով Անտոնիոսը մի քանի անգամ փորձում է ձերբակալել Արտավազդին, ինչը նրան չի հաջողում։ Մ.թ.ա. 34 թվականին Մարկոս Անտոնիոսի ղեկավարած հռոմեական լեգեոնները ներխուժում են Մեծ Հայք, իսկ Արտավազդը, սպասվելիք ավերածություններն ու արյունահեղությունը կանխելու նպատակով, գնում է ինքնազոհողության։ Ալեքսանդրիայում Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրայի հրամանով Արտավազդն ու իր ընտանիքը գլխատվում են։

Կրասոսի արշավանքը

Մ․թ․ա․ 60 թվականին ստեղծվեց Հռոմի առաջին եռապետությունը: Արևելքը ընկավ Մարկոս Կրասսոսի ղեկավարության տակ, որը ուներ մի շարք ծրագրեր։ Նա նախագծում էր հաղթանակ տոնել պարթևների նկատմամբ, և իր տարածքները ընդհարձակելով հասցնել մինչև Հնդկաստան և նույնիսկ Խաղաղ օվկիանոս։ Այս ամենի նպատակով նա մ․թ․ա․ 54 թվականին եկավ Արևելք։ Քանի որ մ․թ․ա․ 66 թվականին Արտաշատում կնքված պայմանագրով Հայաստանը հայտարարվել էր «Հռոմի դաշնակից և բարեկամ», Կրասսոսը պահանջում է Արտավազդ Բ-ից օգնություն ցուցաբերել իր արշավանքին։ Հայոց արքան առաջարկեց պարթևների դեմ արշավել Հայաստանի վրայով և ոչ Միջագետքի ամայի տարածություններով, ինչպես որոշել էր Կրասսոսը։ Մերժելով այդ ծրագիրը՝ Կրասսոսը մ. թ. ա. 53 թ. գարնանը իր զորքերով՝ մոտավորապես 52-54 հազար մարտիկ, անցնում է Հռոմի և Պարթևաստանի սահման հանդիսացող Եփրատ գետը՝ նախաձեռնելով Պարթևական արշավանքը։ 53 թ. հունիսի 9-ին Խառանի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հռոմեական զորքերը ջախջախվում են։ Ճակատամարտում զոհվում են Կրասսոսը և նրա որդին, սպանվում է 20, 000 և գերի վերցվում մոտավորապես 10, 000 հռոմեական զինվոր։

Անտոնիոսի արշավանքը

Մ.թ.ա. 38 թվականին Մարկոս Անտոնիոսը մեծ ուժերով գալիս է Առաջավոր Ասիա։ Հաշվի առնելով Մարկոս Կրասսոսի կազմակերպած արշավանքի փորձը, որ պարթևների դեմ արշավել էր Միջագետքի տափաստաններով, նա ծրագրում արշավել Հայկական լեռնաշխարհ և Ատրպատականի վրայով։ Մ.թ.ա. 37 թվականին արևելյան պրովինցիաների կառավարիչ Պուբլիուս Վենտիդիուս Բասսուսը Եփրատ գետի հովտով ներխուժում է Մեծ Հայք։ Որոդես II-ի սպանությունից հետո գահ բարձրացած Հրահատ IV-ը պատրաստ չէր օգնություն ուղարկել Արտավազդին։ Դրսից ոչ մի օգնություն չստանալով՝ հայոց արքան ընդունեց «հռոմեական ժողովրդի դաշնակցի ու բարեկամի» պարտավորությունները։ Միանալով տարածաշրջանային թագավորություններին, նրա ուժերը հասան 100,000-ի։ Բայց արշավանքն ավարտվեց պարտությամբ:

Դաս 7

Էներգետիկ փոխանակություն

Բջիջն էներգիայով ապահովելու համար օգտագործում են օրգանական նյութեր՝ ածխաջրեր, ճարպեր, սպիտակուցներ։ Բջիջների մեծ մասը որպես էներգիայի աղբյուր առաջին հերթին օգտագործում են ածխաջրերը։ Օրինակ՝ կաթնասուննների գլխուղեղի բջիջների համար էներգիայի աղբյուր է գլյուկոզը։ Պոլիսախարիդները ներգրավվում են կատաբոլիզմի ռեակցիաներում նախապես հիդրոլիզվելով մինչև մոնոսախարիդների։ Ճարպերը նախապես ճեղքվում են գլիցերինի և ճարպաթթուների և որպես էներգիայի աղբյուր սկսվում են օգտագործվել, գլխավորապես այն ժամանակ, երբ վերջանում են ածխաջրերը։ Սակայն կան բջիջներ, որոնք գերադասում են որպես էներգիայի աղբյուր օգտագործել ճարպաթթուներին։ Սպիտակուցները նախապես ճեղքվում են ամինաթթուների և որպես էներգիայի աղբյուր են օգտագործվում, եթե վերջացել են բջջում ածխաջրերը և ճարպերը, քանի որ սպիտակուցները բջջում իրականացնում են այլ շատ կարևոր ֆունկցիաներ։ Սպիտակուցները՝ որպես էներգիայի աղբյուր կարող են օգտագործվել միայն երկար սովահարության պայմաններում։ Բջջում գլյուկոզի ճեղքումը (որի հետևանքով կատարվում է ԱԵՖ-ի սինթեզը) տեղի է ունենում իրար հաջորդող երկու փուլով։ Առաջինը կոչվում է գլիկոլիզ կամ անթթվածին ճեղքում։ Երկրորդ փուլն անվանում են շնչառություն կամ թթվածնային ճեղքում։

Գլիկոլիզ

Գլյուկոզի անթթվածին ճեղքումը կոչվում է գլիկոլիզ, որն ընդհանուր է և՛ անաէրոբ, և՛ աէրոբ ճեղքավորումների համար։

Գլիկոլիզի պրոցեսը կարելի է բաժանել երկու փուլի: Առաջին փուլի ընթացքում գլյուկոզի փոխարկումների արդյունքում ծախսվում է երկու մոլ ԱԵՖ, իսկ հետագա ճեղքավորման արդյունքում սինթեզվում է չորս մոլեկուլ ԱԵՖ, այսինքն գլիկոլիզի մաքուր ելքը կազմում է երկու մոլեկուլ ԱԵՖ։ Պիրոխաղողաթթվի վերջնական «ճակատագիրը» կախված է բջջում թթվածնի առկայությունից և քանակից։

Ավտոտրոֆ օրգանիզմներ

Ավտոտրոֆներն ընդունակ են անօրգանական նյութերից օրգանական միացություններ սինթեզել։ Դրանցից են որոշ բակտերիաներ և բոլոր կանաչ բույսերը։ Կախված այն բանից, թե էներգիայի ինչ աղբյուր են օգտագործում այդ գործընթացում, ավտոտրոֆները բաժանվում են երկու խմբի՝ ֆոտոտրոֆներ և քեմոտրոֆներ։ Ֆոտոտրոֆների համար էներգիայի աղբյուր է ծառայում լույսը, քեմոտրոֆների համար՝ քիմիական ռեակցիաները։

Հետերետրֆ օրգանիզմներ

Հետերետրֆները ընդունակ չեն անօրգանական նյութերից օրգանական միացություններ սինթեզելու։ Նրանք իրենց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ օրգանական նյութերը ստիպված են դրսից ստանալու։ Մանրէների զգալի մասը, սնկերը, որոշ մակաբույծ բույսեր, գրեթե բոլոր կենդանիները, ինչպես նաև մարդը հետերոտրոֆներ են։ Կան կենդանի օրգանիզմներ, օրինակ՝ գիշատիչ բույսերը, որոնք ավտոտրոֆ նյութափոխանակության հետ միասին օժտված են նաև հետերոտրոֆով։

Ֆոտոսինթեզ

Ֆոտոսինթեզը ածխաթթու գազից և ջրից` լույսի ազդեցության տակ օրգանական նյութերի առաջացումն է:

Քեմոսինթեզ

Այս փոխանակությունն արտացոլում է բջջում տեղի ունեցող օրգանական նյութերի կենսասինթեզի գործընթացները։ Բջիջների շրջակա միջավայրից վերցնելով իրենց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ հարաբերականորեն պարզ մոլեկուլներ՝ և դրանցից սինթեզում են տվյալ բջջին բնորոշ յուրատահուկ ավելի բարդ միացություններ։ Այսպես, տարբեր ամինաթթուներից սինթեզվում են բազմաթիվ սպիտակուցներ, մոնոսախարիդներից կազմում են պոլիսախարիդներ, ազոտային հիմքերն անցնում են նուկլեոտիդների մեջ դրանցից սինթեզվում են նուկլեինաթթուներ և այլն։ Բջջում ընթացող նյութերի սինթեզը կոչվում է կենսասինթեզ։ Սինթեզված միացություններն օգտագործվում են բջիջների, դրանց տարբեր օրգանոիդների կառուցման, բջիջների կենսագործունեության, ինչպես նաև օգտագործված կամ քայքայված մոլեկուլները փոխարինելու համար։

Դաս 5

Տրանսկրիպցիա

Տրանսկրիպցիան գենային էքսպրեսիայի առաջին քայլն է, երբ ԴՆԹ-ի որոշակի հատված ՌՆԹ-պոլիմերազի միջոցով պատճենվում է որպես ՌՆԹ (ի-ՌՆԹ)։ Համարվում է մոլեկուլային կենսաբանության կենտրոնական դոգմայի երկրորդ փուլը։ Տրանսկրիպցիայի ընթացքում ԴՆԹ շղթան կարդացվում է ՌՆԹ-պոլիմերազի օգնությամբ, որի հետևանքով սինթեզվում է ԴՆԹ շղթային կոմպլեմենտար և հակազուգահեռ ՌՆԹ շղթա։

Տրանսկրիպցիան ընթանում է հետևյալ փուլերով՝

1. Մեկ կամ ավելի սիգմա ֆակտորներ միանում են ՌՆԹ-պոլիմերազին, որը թույլ է տալիս վերջինիս միանալ ԴՆԹ-ի որոշակի հաջորդականության՝ պրոմոտորին:
2. ՌՆԹ-պոլիմերազը ձևավորում է տրանսկրիպցիոն պղպջակ: Այս արվում է կոմպլեմենտար ԴՆԹ նուկլեոտիդների միջև ջրածնային կապերի քանդման միջոցով։
3. ՌՆԹ-պոլիմերազը կոմպլեմենտարության սկզբունքի համաձայն սկսում է ռիբոնուկլոտիդներից սինթեզել նոր ՌՆԹ շղթա։
4. ՌՆԹ-պոլիմերազի օգնությամբ ձևավորվում է ՌՆԹ-ի շաքարա-ֆոսֆատային հենքը։
5. ՌՆԹ և ԴՆԹ շղթաների միջև գործող ջրածնական կապերը քանդվում են և նոր սինթեզված ՌՆԹ շղթան ազատվում է։
6. Եթե բջիջն ունի ձևավորված կորիզ, ապա ՌՆԹ-ն ենթարկվում է մշակման (պրոցեսինգ)։ Այս կարող է լինել պոլիադենիլացում, կեպինգ և սպլայսինգ:
7. ՌՆԹ-ն կարող է կամ մնալ կորիզում կամ անցնի ցիտոպլազմա:

Տրանսլյացիա

Տրանսլյացիան բջջում սպիտակուցի կենսասինթեզն է, որը իրենից ներկայացնում է ՌՆԹից սպիտակուց ինֆորմացիայի փոխանցումը։

Տրանսլյացիան տեղի է ունենում ռիբոսոմներում։ Այն կատարվում է երեք փուլով` ինիցիացիա(սկիզբ), էլոնգացիա(երկարացում), տերմինացիա(ավարտ):

Սպլայսինգից հետո տՌնթ-ին միացել էին չկոդավորող հատվածներ՝ գլուխ և պոչ, դրանք, բացի պաշտպանելուց տՌՆԹ-ին. նաև օգնում է նրան միանալ ռիբոսոմին։ Ինիցիացիաի ժամանակ տՌՆԹ-ն միանում ռիբոսոմի փոքր ենթամիավորին, իսկ փՌՆԹ-ն գտնվելով ռիբոսոմի A հատվածում միանում է տՌՆԹ-ի ստարտ կոդոնին, որտեղից էլ սկսվում է տրանսյացիան։ Ստարտ կոդոնը AUG կոդոնն է, փՌՆԹ-ի անտիկոդոնը UAC, որը իր հետ բերում է ՄԵԹ ամինաթթուն։ Ինիցիացիայից հետո առաջանում է առաջին ամինաթթուն։ ՓՌՆԹ-ն տեղափոխվում է P հատված։ Մյուս փՌՆԹ-ն ճանաչում է կոդոնը և բերում համապատասխան ամինաթթուն։ Նոր եկած փՌՆԹ-ն միանում է ռիբոսոմի A հատվածին։ Այն փՌՆԹ-ն, որը գտնվում է ռիբոսոմի P հատվածում իր ամինաթթուն միացնում է A հատվածի վրա գտնվող փՌՆԹ-ի ամինաթթվին, առաջացնելով պեպտիդային կապ, և հեռանում։ A հատվածում գտնվող փՌՆԹն տեղափոխվում է ռիբոոմի P հատված։ Դրանից հետո A հատվածին է միանում նոր փՌՆԹ-ն և գործընթացը կրկնվում է։ Այս գործընթացը շարունակվում է մինչև տերմինացիան։ Էլոնգացիան շարունակվում է այնքան ժամանակ, մինչև հասնում է ստոպ կոդանին (UAA, UAG կամ UGA)։ Ի տարբերություն ստարտ կոդոնի ստոպ կոդոնները ամինաթթու չեն սինթեզում, այլ միայն հայտարարում տրանսլյացիայի ավարտը։ Ստոպ կոդոնին հասնելուն պես ամիանաթթուների ավարտուն պոլիպեպտիդը անջատվում է փՌՆԹից։ Ռիբոսոմները բաժանվում են ենթամիավորների։ Տրանսլյացիան համարվում է ավարտված։